Działalność

STANOWISKO POLSKICH PRAWNIKÓW MIĘDZYNARODOWYCH DOTYCZĄCE AGRESJI FEDERACJI ROSYJSKIEJ PRZECIWKO UKRAINIE

Fundamentem aksjologicznym współczesnego porządku międzynarodowoprawnego jest zachowanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zapewnienie sprawiedliwości i poszanowania podstawowych praw człowieka. Kolejne działania zbrojne Federacji Rosyjskiej, podejmowane od 24 lutego 2022 roku przeciwko Ukrainie na jej terytorium, rażąco godzą w te wartości. Stanowią naruszenia podstawowych zasad prawa międzynarodowego zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych (KNZ) i wiążących również na podstawie międzynarodowego prawa zwyczajowego. Podważają samą istotę porządku prawnego regulującego stosunki we współczesnej społeczności międzynarodowej. Ze względu na szczególny charakter normy zakazującej groźby lub użycia siły zbrojnej naruszonej przez Federację Rosyjską, państwo to pogwałciło swoje zobowiązania prawne nie tylko w stosunku do Ukrainy, ale także wobec całej społeczności międzynarodowej.

Działania Federacji Rosyjskiej poprzedzające użycie siły zbrojnej przeciwko Ukrainie, a następnie podjęte działania zbrojne stanowią, łącznie i z osobna, naruszenie zakazu groźby i użycia siły zbrojnej przewidzianego w art. 2 ust. 4 KNZ, oraz obowiązującej równolegle normy zwyczajowej. Równocześnie, działania te stanowią naruszenie zasady pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych przewidzianej w art. 2 ust. 3 KNZ oraz odpowiadającej jej normy zwyczajowej.

Działania zbrojne Federacji Rosyjskiej stanowią naruszenie zakazu użycia siły zbrojnej, gdyż nie wchodzą w zakres żadnego z przewidzianych wyjątków od tej zasady, tj. nie były prowadzone z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa ONZ na podstawie rozdziału VII KNZ, ani w samoobronie na podstawie art. 51 KNZ oraz równolegle obowiązującej normy zwyczajowej. Nie stanowiły bowiem odpowiedzi na napaść zbrojną ze strony Ukrainy – taka sytuacja nie miała miejsca w rzeczywistości. Nie istniało również ryzyko nieuchronnej napaści zbrojnej ze strony Ukrainy, co wyklucza powołanie się nawet na sporną we współczesnym prawie międzynarodowym koncepcję samoobrony uprzedzającej (wyprzedzającej).

Podstawy działań zbrojnych Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie nie stanowi także „zaproszenie” wystosowane przez władze tzw. Donieckiej Republiki Ludowej (DRL) i tzw. Ługańskiej Republiki Ludowej (ŁRL), których państwowość Federacja Rosyjska uznała z powołaniem się na prawo do samostanowienia narodów. Czynności te pozostają prawnie bezskuteczne, gdyż nie znajdują żadnego uzasadnienia w faktach oraz we współczesnym prawie międzynarodowym i tym samym naruszają integralność terytorialną Ukrainy. Z wnioskiem o interwencję zbrojną na swoim terytorium i do tego terytorium ograniczoną, zwracać się mogą tylko prawowite i efektywne władze danego państwa korzystające z uznania międzynarodowego (interwencja na zaproszenie). Z tych samych względów tzw. DRL i tzw. ŁRL nie były władne skutecznie zwrócić się do Federacji Rosyjskiej o podjęcie działań zbrojnych przeciwko Ukrainie na podstawie prawa do samoobrony zbiorowej. Niezależnie od powyższego, należy zauważyć, że samoobrona – zarówno indywidualna, jak i zbiorowa – podlega zawsze daleko idącym ograniczeniom wytyczanym przez zasady konieczności i proporcjonalności podjętych działań w stosunku do odpieranej napaści zbrojnej.

W związku z powyższym, działania zbrojne Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie stanowią agresję w rozumieniu, odzwierciedlającej wiążące prawo zwyczajowe, Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 3314 (XXIX) z 1974 roku. Definiuje ona agresję jako „użycie 2 siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej innego państwa, albo w inny sposób niezgodny z KNZ” (art. 1 Aneksu do Rezolucji). Zakaz agresji stanowi normę bezwzględnie wiążącą (ius cogens) i mającą charakter erga omnes (skuteczną wobec społeczności międzynarodowej jako całości). W konsekwencji wszystkie państwa są zobowiązane do podjęcia działań nakierowanych na powstrzymanie naruszania tej normy, jak również są zobowiązane do nieuznawania skutków tegoż naruszenia. Sankcje zastosowane wobec Federacji Rosyjskiej są legalne ze względu na dokonany akt agresji, który pociąga za sobą międzynarodową odpowiedzialność państwa. Od agresji jako aktu państwa trzeba odróżnić zbrodnię agresji, rozumianą jako czyn jednostki, który podlega odpowiedzialności międzynarodowokarnej (szerzej patrz niżej).

Równocześnie, działania zbrojne Federacji Rosyjskiej kwalifikują się jako napaść zbrojna w rozumieniu art. 51 KNZ i na podstawie równolegle obowiązującej normy zwyczajowej. W związku z powyższym, zbrojna odpowiedź Ukrainy stanowi zgodną z prawem międzynarodowym samoobronę. Okoliczności wskazują, że działania zbrojne podejmowane dotychczas przez Ukrainę spełniają wymogi zasad konieczności i proporcjonalności.

W art. 51 KNZ mowa jest nie tylko o indywidualnym prawie do samoobrony, ale także prawie do samoobrony zbiorowej. Dlatego też ewentualna pomoc zbrojna udzielana państwu, które padło ofiarą napaści zbrojnej, okazana na jego prośbę, jest w pełni legalna i wpisuje się w ramy samoobrony zbiorowej.

Przywoływana wyżej Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego nr 3314 (XXIX) jako akt agresji wymienia również udostępnianie własnego terytorium do dokonania agresji przez państwo trzecie. Tym samym Białoruś, z której terytorium nastąpił atak części sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, jest odpowiedzialna za agresję i w związku z tym także wobec Białorusi mogą i powinny być podjęte odpowiednie przeciwśrodki.

Działania zbrojne między Federacją Rosyjską a Ukrainą są z prawnego punktu widzenia międzynarodowym konfliktem zbrojnym, do którego znajdują zastosowanie przepisy czterech konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny z 1949 r. oraz pierwszy protokół dodatkowy z 1977 r. do tych konwencji, a także normy zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego.

W międzynarodowym konflikcie zbrojnym obowiązuje szereg reguł, spośród których przywołujemy następujące: zakazane jest atakowanie ludności cywilnej i obiektów cywilnych; ataki muszą być ograniczone wyłącznie do celów wojskowych; zakazane jest przeprowadzanie ataków, w których atakujący nie czyni rozróżnienia między celami wojskowymi a obiektami i osobami cywilnymi; ranni i chorzy powinni być zbierani i leczeni; szpitale, wszelkiego rodzaju placówki pomocy medycznej, tak jak i personel medyczny, podlegają ochronie; kombatanci, którzy znaleźli się w rękach nieprzyjaciela mają prawo do statusu jeńca wojennego; jeńcy wojenni są chronieni, także przed ciekawością publiczną; zakazane jest używanie wszelkich metod i środków prowadzenia walki, które mogą powodować zbędne cierpienie; zabronione jest również stosowanie takich metod i środków, które wywołują rozległe, długotrwałe, i poważne szkody w środowisku naturalnym lub po których można oczekiwać, że takie szkody wywołają.

Nawet jeśli Federacja Rosyjska nie jest stroną konwencji zakazujących użycia min przeciwpiechotnych lub broni kasetowej, to taka broń jest uznawana za niehumanitarną, ponieważ może powodować zbędne cierpienia. Ponadto, broni zapalającej, w tym pocisków 3 termobarycznych, których użycie przypisuje się Federacji Rosyjskiej w trwającym konflikcie zbrojnym, nie wolno używać w pobliżu osób cywilnych. Wobec publicznych gróźb prezydenta Federacji Rosyjskiej o użyciu broni nuklearnej należy podkreślić, że Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał użycie broni nuklearnej za sprzeczne z podstawowymi zasadami humanitarnymi. Trybunał ten stwierdził, że użycie takiej broni byłoby dopuszczalne tylko w sytuacji, gdy zagrożona byłaby egzystencja państwa, a takie zagrożenie nie istnieje w przypadku Federacji Rosyjskiej.

W konfliktach zbrojnych oprócz międzynarodowego prawa humanitarnego obowiązują równolegle normy gwarantujące podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia oraz zakaz tortur. W trakcie konfliktu zbrojnego może dochodzić do arbitralnych działań naruszających podstawowe prawa człowieka. Naruszenia te mogą stać się przedmiotem postępowań wszczynanych skargą indywidualną lub międzypaństwową przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka lub przed innymi międzynarodowymi organami ochrony praw człowieka (na przykład Komitetem Praw Człowieka).

Federacja Rosyjska dokonała aktu agresji, zaś członkowie jej władz na czele z prezydentem dopuścili się zbrodni agresji. Choć zbrodnia agresji została zdefiniowana w Rzymskim Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK), to ani Federacja Rosyjska, ani Ukraina nie są stronami Statutu Trybunału, ani tym bardziej nie ratyfikowały poprawek do Statutu dotyczących definicji zbrodni agresji i warunków wykonywania jurysdykcji w stosunku do tej zbrodni. Międzynarodowy Trybunał Karny może wykonywać jurysdykcję odnośnie do toczącego się konfliktu zbrojnego wobec sprawców zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa popełnionych w Ukrainie, na podstawie deklaracji tego państwa z 8 września 2015 r. uznającej kompetencję Trybunału w stosunku do wydarzeń mających miejsce w Ukrainie po dniu 20 lutego 2014 r. Jurysdykcja MTK obejmuje nie tylko osoby, które te zbrodnie popełniają, ale także osoby, które zlecają ich popełnienie, namawiają do nich, czy przyczyniają się do ich popełnienia w jakikolwiek inny sposób. Odpowiedzialność dotyczy także prezydenta, ministra spraw zagranicznych i premiera, gdyż ich immunitety nie stanowią przeszkody w postępowaniu przed Trybunałem.

Prokurator MTK wyraził gotowość prowadzenia śledztwa dotyczącego sytuacji w Ukrainie. Nic też nie stoi na przeszkodzie, aby państwa wszczynały własne dochodzenia na podstawie jurysdykcji uniwersalnej, dokumentując zbrodnie międzynarodowe popełniane na terytorium Ukrainy. Takie postępowanie nie tylko może wspomóc MTK przez dostarczanie dowodów, ale także doprowadzić do prowadzenia alternatywnych, krajowych postępowań sądowych wobec niższych rangą sprawców, a w rezultacie do efektywnego osądzenia sprawców zbrodni w Ukrainie. Podkreślamy, że osądzanie popełnionych zbrodni nie będzie skuteczne bez szerokiego wsparcia jurysdykcji krajowych zarówno w zakresie własnej dokumentacji popełnianych zbrodni i prowadzonych postępowań karnych w odniesieniu do sprawców zbrodni, jak i ewentualnej współpracy z MTK. Zwracamy także uwagę na to, że skoro Trybunał nie może osądzić zbrodni agresji, to szczególną rolę mogą odegrać w tym zakresie sądy krajowe tych państw, które mają odpowiednie przepisy wewnętrzne pozwalające na ściganie winnych agresji.

Dokonane w przeszłości przez inne państwa naruszenia prawa międzynarodowego, w tym zakazu użycia siły zbrojnej, nie uzasadniają jego naruszeń obecnie i w przyszłości. Skutkują natomiast odpowiedzialnością międzynarodowoprawną państwa dokonującego naruszenia obowiązującej normy. Odpowiedzialność taką winna ponieść Federacja Rosyjska za dokonanie napaści zbrojnej na Ukrainę. Wyrażamy przy tym przekonanie, że brak odpowiednio 4 stanowczego potępienia przez społeczność naukową naruszeń prawa międzynarodowego w przeszłości, nie powinien powstrzymywać jej od reagowania na naruszenia, które mają miejsce obecnie. Rażące naruszenia prawa międzynarodowego powinny być piętnowane zawsze i niezależnie od tego, przez kogo są dokonywane.

Niniejszym solidaryzujemy się z ukraińskimi prawnikami międzynarodowymi i deklarujemy wszelkie wsparcie i pomoc w podejmowaniu działań prawnych mających na celu pociągnięcie do odpowiedzialności międzynarodowej zarówno państwa rosyjskiego, jak i jednostek odpowiedzialnych za naruszenia norm prawa międzynarodowego. Równocześnie wyrażamy głęboki szacunek dla tych rosyjskich prawników międzynarodowych, którzy nie bacząc na grożące im konsekwencje, mieli odwagę, aby zaprotestować przeciwko naruszeniom prawa międzynarodowego dokonywanym przez państwo, którego są obywatelami.

4 marca 2022 r.

Władysław Czapliński
Anna Czaplińska
Patrycja Grzebyk
Michał Kowalski
Jerzy Kranz
Roman Kwiecień
Jerzy Menkes
Karolina Wierczyńska
Anna Wyrozumska
Ewelina Cała-Wacinkiewicz
Artur Kozłowski
Bartłomiej Krzan
Wojciech Szczepan Staszewski
Magdalena Matusiak-Frącczak
Tomasz Lachowski
Anna Głogowska-Balcerzak
Izabela Skomerska
Jan Barcz
Brygida Kuźniak
Kaja Kowalczewska
Joanna Nowakowska-Małusecka 
Ewa Kamarad
Aleksandra Szczerba
Marek Martyniszyn
Paweł Filipek
Grzegorz Zbińkowski
Paweł Czubik
Rafał Kownacki
Piotr Szwedo
Konrad Marciniak
Katarzyna Myszona-Kostrzewa
Michał Balcerzak
Piotr Łubiński
Beata Faracik 
Elżbieta Hanna Morawska
Agnieszka Kunert -Diallo
Genowefa Grabowska
Aleksander Cieśliński
Krzysztof Parulski
Marcin Kałduński
Andrzej Jakubowski
Wojciech Burek
Rafał Szewczyk
Dagmara Kuźniar
Marcin Marcinko
Maria Frankowska
Przemysław Tacik
Łukasz Dawid Dąbrowski
Dobrosława Budzianowska
Piotr Uhma
Michał Stępień
Hanna Schreiber
Dorota Garstka
Mieczysława Zdanowicz
Izabela Kraśnicka
Przemysław Osóbka
Julia Kapelańska -Pręgowska
Robert Grzeszczak
Elżbieta Dynia
Agata Wnukiewicz -Kozłowska
Maria M. Kenig -Witkowska
Anna Przyborowska -Klimczak
Tomasz Kamiński
Joanna Ryszka
Artur Nowak -Far
Joanna Gomuła
Jacek Skrzydło
Aleksandra Mężykowska
Łukasz Gruszczyński
Magdalena Półtorak
Anna Gołębiowska
Andrzej Bisztyga
Barbara Stępień
Joanna Markiewicz -Stanny
Anna Pudło -Jaremek
Tadeusz Gadkowski
Marek Wasiński
Michał Skwarzyński
Anna Kosińska
Remigiusz A. Henczel
Anna Zawidzka -Łojek
Maciej Żenkiewicz
Piotr Stanisz
Marek Żylicz 
Kamil Strzępek
Przemysław Roguski
Patrycja Dąbrowska-Kłosińska
Magdalena Słok-Wódkowska
Piotr Milik
Agnieszka Doczekalska
Adam Daniel Rotfeld
Marek Zieliński
Grażyna Baranowska
Lidia Brodowski
Dawid Stadniczeńko
Barbara Mikołajczyk
Katarzyna Widlas
Tomasz Srogosz
Paulina Krukowska-Siembida
Przemysław Saganek
Dagmara Kornobis-Romanowska
Adam Wiśniewski
Rudolf Ostrihansky
Anna Zbaraszewska
Pénélope Tomaszewski-Guillon 
Paweł Kwiatkowski
Katarzyna Sękowska-Kozłowska
Szymon Zaręba
Katarzyna Randzio-Sajkowska
Michał Sajkowski
Krzysztof Drzewicki
Marcin Górski
Maria Woźniak-Malczewska
Agata Kleczkowska